احسان نمازی زاده * حدود 2 سال از آغاز شیوع ویروس کرونا در دنیا می‌گذرد و ظرف این بازه زمانی این ویروس علاوه بر نشانه گرفتن سلامت و جان انسان‌ها، بخش‌هایی از جمله اقتصاد، صنعت، خدمات و توسعه را نیز هدف قرار داده و از روال طبیعی و منطقی خود دور کرده است. در چنین شرایطی هرگونه اظهارنظری نسبت به آینده توسعه صنعتی باید در دو سناریو و با فرض استمرار وضعیت فعلی در کوتاه و میان مدت یا رفع کامل آن باشد. درواقع در حال حاضر در نظر گرفتن متغیر ویروس کرونا و تبعات شیوع این ویروس و راهکارهای مقابله با آن نیز در هر بررسی اقتصادی ضروری تلقی می‌شود.
صنعت فولاد ایران از جمله بخش‌هایی بود که اگرچه از شیوع ویروس کرونا آسیب دید اما تولید فولاد کشور ظرف 2 سال اخیر به دلیل راهکارهای اخذ شده از سوی سیاست‌گذار برای مقابله با آن کمترین اثرپذیری را از آن داشت. محدودیت‌های اعمالی در نقاط مختلف دنیا برای کنترل شیوع بیشتر ویروس کرونا، به‌خصوص در ماه‌های ابتدایی بروز این بحران به افت محسوس تولید فولاد منجر شد؛ این کاهش تولید به دلیل دشوار شدن تردد و اعمال قرنطینه در نقاط مختلف دنیا و در نتیجه عدم تامین مواد اولیه فولادسازان رخ دارد و کاهش محسوس تولید را به همراه داشت.
در عین حال محدودیت‌های قرنطینه سختگیرانه به‌منظور کنترل شیوع کرونا در دنیا با محوریت چین و سپس کشورهای اروپایی و آمریکا، زمینه کاهش فعالیت‌هایی از جمله ساخت مسکن، توسعه زیرساخت، تقاضا برای خودرو و … را فراهم کرد و از این منظر بازار با افت قابل ملاحظه تقاضا برای محصولات فولادی روبرو شد. به این ترتیب همزمان با کاهش تولید فولاد، بازار با افت تقاضا نیز روبرو شد و از این منظر این دو سیگنال در تقابل با یکدیگر قرار گرفته و بازار فولاد کمتر از بسیاری از کالاها متاثر از شیوع کرونا قرار گرفت، هرچند که تضعیف قیمتی در ماه‌های ابتدایی بروز این بیماری به دلیل برتری افت تقاضا نسبت به عرضه خودنمایی کرد.
وضعیت بازار فولاد کشور در ماه‌های ابتدایی شیوع این بیماری با سایر نقاط دنیا تا حدی متفاوت بود. راهکارهای اخذ شده از سوی سیاست‌گذار داخلی در جهت کنترل شیوع بیماری کرونا کمترین آسیب را به تولید فولاد کشور زد و فولادسازان از این منظر با افت محسوسی در روند تولید فولاد مواجه نشدند. در عین حال با توجه به آنکه عمده ماده اولیه مصرفی در بخش فولاد کشور یعنی سنگ‌آهن از منابع داخلی تامین می‌شود، شیوع این بیماری و محدودیت‌های قرنطینه‌ای نتوانست روند تامین ماده اولیه فولادسازان کشور را با اختلال روبرو کند و به این ترتیب تولید در بخش فولاد با قدرت ادامه یافت. البته درحالی که ویروس کرونا نتوانست تولید فولاد را در کشور با محدودیت روبرو کند معضلاتی از جمله کمبود برق و گاز ظرف سال جاری بر عملکرد واحدهای صنعتی کشور از جمله فولادسازان اثرگذار شد و زمینه افت قابل ملاحظه تولید فولاد در این بخش را به همراه داشت. به این ترتیب ظرف بازه زمانی شیوع ویروس کرونا در دنیا و در شرایطی که بسیاری از صنایع در نقاط مختلف دنیا با تبعات شیوع این ویروس روبرو بودند، صنایع داخلی از جمله فولادسازان با چالش در تامین زیرساخت مواجه شده هرچند که شاید بتوان بخشی از افت را به دلیل افزایش مصرف انرژی ناشی از تبعات ویروس کرونا در سایر بخش ها دانست . عدم توسعه متوازن زیرساخت متناسب با توسعه فولادسازی موضوعی بود که در سال‌های قبل، بارها از سوی کارشناسان نسبت به آن هشدار داده شده بود، اما بی‌توجهی نسبت به این هشدارها باعث شده تا امروز کشور با کمبود قابل ملاحظه در بخش برق و گاز روبرو باشد و صنایع و حتی آحاد مردم از آن رنج ببینند.
در شرایطی که شیوع کرونا کمترین آسیب را به تولید فولادسازان زد، محدودیت‌های اعمالی به‌خصوص در هفته‌های ابتدایی به کاهش فعالیت‌های ساخت‌وساز در کشور منجر و از این منظر بر تقاضا برای فولاد اثرگذار شد، اما این اثرگذاری محدود بود و در عین حال همزمان با اعمال این محدودیت‌ها که مصادف با هفته‌های ابتدایی شروع سال 99 بود، نرخ ارز در بازار داخل جهشی جدید داشت و همین موضوع باعث سرریز تقاضای سرمایه‌ای به بازار آهن و فولاد کشور شد و به این ترتیب کاهش تقاضای مصرفی در مقابل افزایش تقاضای سرمایه‌ای برای محصولات فولادی به خصوص تقاضا برای مقاطع طویل فولادی شد و به این ترتیب حتی در این بازه زمانی نیز بازار محصولات فولادی داخلی آسیب چندانی از شیوع ویروس کرونا ندید.
با این وجود در ادامه با جهش نرخ ارز در بازار داخل، از سویی بر نرخ محصولات فولادی از جمله مقاطع طویل فولادی افزوده شد و از سوی دیگر کاهش سرانه درآمد خانوار براساس نرخ ارز به کاهش فعالیت ساخت‌وساز مسکن در کشور منجر شد. در عین حال محدودیت بودجه‌ای دولت ظرف سال‌های اخیر از حجم پروژه‌های عمرانی کاسته و به این ترتیب ظرف یک سال و نیم گذشته بازار فولاد داخلی با رکود مصرفی روبرو شد. رکود مصرفی در بخش فولاد فشاری مضاعف برای فولادسازان به‌خصوص در بخش انتهایی زنجیره به همراه داشت که البته این فشار در برهه‌هایی از زمان که صادرات رونق می‌گرفت رو به کاهش می‌گذاشت و از این منظر بازارهای صادراتی نقشی مهم در وضعیت صنایع فولادی کشور دارند.
بخش قابل توجهی از شمش و محصولات فولادی تولید کشور راهی بازارهای صادراتی می‌شود. محدودیت در تردد برای شیوع بیماری کرونا در دنیا به تضعیف بازار صادراتی این محصولات منجر شد.البته این موضوع مختص ایران نبود و اعمال محدودیت‌های ترددی به‌خصوص در بخش حمل دریایی صادرات کالاهای مختلف از جمله فولاد را به مقاصد کشورهای آسیای شرقی دشوار و برای بازه زمانی محدود یا متوقف کرد و از این منظر فولادسازان کشور تحت فشار تضعیف بازار صادراتی قرار گرفتند. با این وجود با کاهش محدودیت‌های قرنطینه‌ای در دنیا بر صادرات فولاد کشور افزوده شد. در این شرایط جهش نرخ ارز توجیه‌پذیری صادرات شمش و محصولات فولادی داخلی را بیشتر کرد و از این منظر به کمک فولادسازان داخلی آمد.
در شرایطی که حدود 2 سال از مشاهده اولین نمونه‌های بروز شیوع ویروس کرونا در چین و در ادامه دنیا می‌گذرد، همچنان هر از چندگاهی اخباری از جهشی جدید در این ویروس منتشر شده و تمامی بازارهای دنیا را تحت شعاع قرار می‌دهد. این اثرگذاری به تبع بر بازار داخلی این محصولات نیز اثرگذار می‌شود چرا که بازار داخل از نوسان قیمت جهانی سیگنال گرفته و حرکت خود را با روند نوسان قیمت در بازارهای دنیا همسان می‌کند.
در این شرایط پیش‌بینی وضعیت صنعت فولاد کشور در دوران پساکرونا موضوعی است که مورد اهمیت قرار دارد. واقعیت آن است که اظهار نظر نسبت به وضعیت صنعت فولاد ایران در دوران پساکرونا باید با در نظر گرفتن شرایط صنعت فولاد دنیا و به خصوص چین و کشورهای همسایه ایران در دوران پساکرونا انجام شود چرا که بازار فولاد این مناطق بیشترین تاثیر را بر بازار صادراتی فولادسازان ایرانی می‌گذارد.
یکی از مهم‌ترین تبعات شیوع ویروس کرونا بر بازارهای کالایی از جمله بخش فولاد، ایجاد اختلال در زنجیره عرضه بود؛ بنابراین انتظار می‌رود که این اختلال در زنجیره عرضه در دوران پساکرونا از میان رود. از میان رفتن اختلال در بخش عرضه می‌تواند تا حدی زمان‌بر باشد اما تحقق آن به تعادل میان عرضه و تقاضا و ایجاد ثبات در بازار محصولات فولادی منجر می‌شود.
در عین حال شیوع ویروس کرونا به محدودیت در بسیاری از فعالیت‌های زیرساختی و تولیدی در دنیا منجر شد، با از میان رفتن این ویروس و ریسک آن انتظار می‌رود که بر میزان فعالیت‌های اقتصادی و صنعتی در دنیا افزوده شود و از این منظر شاهد رشد تقاضا برای محصولات مختلف زنجیره آهن و فولاد در دنیا باشیم که این موضوع پتانسیل رشد نرخ در این بخش را دارد.
موضوع مورد اهمیت بعدی در دوران پساکرونا افزایش تقاضا برای انرژی با افزایش فعالیت‌های صنعتی و افزایش حمل‌ونقل خواهد بود. ظرف ماه‌های اخیر بسیاری از نقاط دنیا با بحران انرژی به دلیل کسری عرضه نسبت به تقاضا روبرو بوده‌اند. اگر تغییری در میزان تولید و عرضه انرژی به بازارهای جهانی رخ ندهد با توجه به افزایش تقاضا برای انرژی در دوران پساکرونا احتمال جهشی مجدد در بهای انرژی وجود دارد که این موضوع می‌تواند زمینه اوج‌گیری مجدد بهای کالاهای پایه به‌خصوص در بخش فلزات صنعتی از جمله فولاد که جزو صنایع انرژی‌بر محسوب می‌شود را فراهم کند.
در عین حال بسیاری از اقتصادهای بزرگ دنیا در دوران شیوع کرونا اقدام به تصویب و اعمال بسته‌های محرک مالی در اقتصادهای خود به‌منظور حمایت از مردم و کسب‌وکارها داشتند. این اقدام با توجه به آنکه با تزریق نقدینگی همراه بود زمینه اوج‌گیری تورم جهانی را به همراه داشت و نتیجه آن در رکوردشکنی بهای کالاهای پایه در سال جاری میلادی دیده شد. اگرچه با کنترل نسبی کرونا در دنیا، دولت‌های بزرگ به سمت کاهش محرک‌های اقتصادی رفته اند انتظار می‌رود که تاثیر نقدینگی تزریق شده تا مدت‌ها در بازار باقی مانده و زمینه تثبیت قیمت‌ها را رقم بزند.
به این ترتیب می‌توان گفت افزایش تقاضا برای فولاد در بازارهای جهانی محتمل‌ترین سناریو در دوران پساکرونا است؛ بسته به سهمی که فولادسازان داخلی بتوانند از بازارهای صادراتی در دوران پساکرونا کسب کنند، می‌توان انتظار داشت که وضعیت بخش‌های مختلف زنجیره بهبود پیدا کند.
در عین حال در دوران پساکرونا اختلال در زنجیره عرضه رو به کاهش می‌گذارد و این موضوع سیگنالی در جهت تعدیل نرخ فولاد است، اما نقدینگی تزریق شده در دوران شیوع کرونا و افزایش تقاضا برای انرژی اگر با افزایش عرضه روبرو نشود پتانسیل رشد قیمت کامودیتی‌ها از جمله فولاد را به همراه دارد.
به هر ترتیب افزایش تقاضای جهانی برای فولاد در دوران پساکرونا محتمل است و اگر عزمی برای بهبود وضعیت صنعت فولاد کشور وجود دارد، باید از امروز برای تولید و کسب سهم از بازارهای بین‌المللی برنامه‌ریزی کرد. ایجاد زیرساخت برای تداوم در تولید، تثبیت قوانین در بخش تولید و صادرات، بهبود روابط تجاری و سیاسی ایران با کشورهای هدف و استفاده از ظرفیت های بین المللی چون پیمان شانگهای ازجمله مهم‌ترین مواردی است که به افزایش صادرات فولاد ایران در دوران پساکرونا کمک می‌کند. البته تحقق این موارد نیاز به ایجاد زیرساخت و آمادگی دارد و باید از امروز برای آن برنامه‌ریزی کرد. امید است با همکاری همه ی ذی‌نفعان ،فعالین و سیاست گذاران و مبتنی بر سیاست های کلی منجله اقتصاد مقاومتی فراتر از انچه که در چشم انداز فولاد 1404 ترسیم شده به نحوی محقق گردد که با افزایش تولید ارتقا زیر ساخت ها ،فن اوری ها و بهره وری را به همراه داشته باشد.
رییس اندیشکده سیاست گذاری و مطالعات صنعت و معدن پژوهشکده تحقیقات راهبردی
